Wildevrouw van Jeroen Olyslaegers of Willem van Oranje revisited
Bijdrage door Erik Hertog, afdeling Keerbergen. Geplukt uit het Ledenforum van de website van de afdeling Keerbergen www.princekeerbergen.net
In een vorig stukje over Louis Paul Boons Geuzenboek verwees ik op het einde naar Wildevrouw. Beide auteurs zijn op een bepaalde manier verwant – Olyslaegers werkte een tijdje in het LP Boon centrum in Antwerpen – en beide boeken bestrijken dezelfde periode van de godsdiensttwisten in de Lage Landen. Het Geuzenboek is een kroniek (trouwens postuum gepubliceerd), Wildevrouw een ‘historische’ roman maar ik wil daar verder geen literaire bespiegelingen aan wijden. Slechts één aspect – de figuur van Willem van Oranje – even van naderbij bekijken, omdat dit ons als leden van de Orde van deze prins moet intrigeren.
Bij Boon is het duidelijk, Willem is een halfslachtige, aarzelende figuur, uiteindelijk een verrader van de geuzenzaak, zeker in Vlaanderen. Olyslaegers, in het boek en in zijn 5-delige Klara podcast, is als auteur wat genuanceerder maar heeft het voordeel dat hij zijn hoofdpersonage Beer af en toe eens flink kan laten uithalen.
We horen en lezen dat in de beginjaren van de conflicten tussen de Spaanse koning Filips II en de landvoogdes Margaretha van Parma hier in Brussel enerzijds, en de edelen en de gereformeerde religies in de Nederlanden anderzijds, dat Willem eerder een centrumfiguur was die geloofde in het compromis. Hij ageert in 1563 nog met een liga der edelen tegen het radicalisme van Granvelle maar wordt algauw door de onverzettelijke autocratie van Filips gedwongen positie te kiezen, tegen het centralisme, de onverbiddelijke inquisitie. Getrouwd met een (Duitse) Lutherse noemt hij zichzelf ‘katholiek’ maar ontzegt de koning het recht om godsdienst en geloof te beperken. Wanneer wat later een eedverbond der edelen de opschorting van de bloedplakkaten vraagt en een smeekschrift richt tot de landvoogdes, houdt Willem zich afzijdig, dat vindt hij wat te direct, wat te ver gaan.
Ook al adviseert Margaretha om de inquisitie te milderen en stuurt ze twee boodschappers naar haar broer Filips met de raad het smeekschrift te aanvaarden, de sfeer wordt grimmiger. Er dreigt opstand door het volk, de gereformeerden – ook al worden ze afgedaan als bedelaars - ‘ce ne sont que des gueux’ – en de geuzen wachten op een leider. Wat gaat Willem doen? Wat is zijn positie eigenlijk?
Door de grote toevloed van gereformeerden loopt in 1566 in Antwerpen de spanning hoog op. Margaretha stuurt Willem (burggraaf van Antwerpen) in juli naar Antwerpen en de stad lijkt zich inderdaad te verenigen rond hem. Iedereen denkt dat hij aan hun kant staat. Maar terwijl hij voor overleg terug in Brussel is, ontploft de stad, met een beeldenstorm op 20 augustus op de Onze-lieve-Vrouwekerk . Pas op 26 augustus, na de vernietiging van een aantal kerken en kloosters, is hij terug in de stad en beseft dat hij de steun van de katholieken heeft verloren, en probeert nu vooral de gereformeerden te bedaren. Maar volgens Beer: “geen kat wist wat die mens dacht”.
Op 12 oktober verlaat Willem Antwerpen en trekt naar Holland. Dacht hij dat de rust verzekerd was, of werd de grond te heet onder zijn voeten: wist hij dat er een nieuwe beeldenstorm op komst was, misschien zelfs geïnspireerd door zijn calvinistische broer Lodewijk van Nassau? Margaretha rust een regeringsleger van trouwe edelen en een Spaans huurlingenleger uit om in eerste confrontatie het gewapend verzet van het Geuzenleger te onderdrukken. Ze eist een eed van trouw, wat Hoorn en Oranje weigeren. Ze vragen godsdienstvrijheid in ruil voor loyaliteit.
Op 13 maart 1567 wordt het Geuzenleger in de slag van Oosterweel opnieuw verslagen door het Spaande leger. Willem sluit de stadspoorten, tot grote woede van de calvinisten die hun strijdmakkers ter hulp wilden snellen: was het om Antwerpen te redden of zijn eigen vel, of om de Spaanse huurlingen buiten de stad te houden? Is hij dan toch een loyalist in plaats van een ‘geus’?
Tot zover Olyslaegers.
Nog even dit: 1 maand later vlucht Willem uit Antwerpen naar Duitsland, en dan verschijnt Alva op het toneel! Ook het hoofdpersonage Beer vlucht weg uit Antwerpen, naar Amsterdam. Een voorbode van het einde van Antwerpens ‘Gouden Eeuw’. En uiteindelijk zal Willem – o, ironie – in 1584 door een katholieke fanaticus worden vermoord.
De interessante vraag die zich opdringt na deze lectuur is de paradox tussen het vernietigend beeld van Willem in Boon en de ambigue figuur die Olyslaegers schetst enerzijds en de ‘canonisatie’ in de 19e eeuw in Nederland van Willem als ‘vader des vaderlands’, de incarnatie van de tolerantie. Op zijn minst is Willem een complexe figuur: hij steekt zijn nek uit voor godsdienstvrijheid (maar dan wel liefst voor katholieken en Lutheranen, die zijn immers ‘gezagsgetrouw’); hij kan partijen bijeen brengen zoals in de Pacificatie van Gent maar slaagt er niet in de Nederlanden samen te houden; hij ageert tegen het Spaanse centralisme maar verkiest een monarchie als ideale staatsvorm. Wat is hij: een onhandige idealist of een geslepen pragmaticus? Waren de centrifugale krachten in de Nederlanden gewoon te sterk om ze onder controle te krijgen?
Misschien een boeiend onderwerp voor een Zoom-lezing door een historicus: waarop is de perceptie, de beeldvorming (waar hebben we dit nog gehoord?) van Willem van Oranje gebaseerd? Wie was Willem eigenlijk?
Erik Hertog